Zaken die ons juist een gevoel van ‘zekerheid’ geven, zoals tradities of ingesleten patronen en rituelen, verdwijnen langzaam. Ook onze overheid helpt op dit punt niet echt mee… We praten over duurzaamheid, maar vergeten soms de definitie daarvan. Iets wat duurzaam is bestaat al lang met een blijvend nut. Dat geeft vertrouwen en biedt… zekerheid! Juist op deze punten is het interessant om binnen het vakgebied van architectuur en bouwkunde te kijken naar monumenten.
Een monumentaal gebouw is door de lange levensduur per definitie duurzaam. Dit vertaalt zich overigens nauwelijks in overheidsprogramma’s. Het is nog altijd gemakkelijker vergunningen of subsidies te krijgen voor zonnepanelen dan voor de restauratie of herbestemming van een monument. Ook banken die duurzaamheid hoog in hun vaandel hebben staan, geven geen duurzaamheidskortingen bij het verstrekken van leningen voor monumentale projecten. Behalve dan wanneer daar iets met warmtepompen, isolatiemateriaal of de eerdergenoemde zonnepanelen in wordt toegepast. Onze definitie van duurzaamheid heeft zich blijkbaar vernauwd naar het in meer of mindere mate aanspreken van duurzame energiebronnen.
Als het gaat over het gevoel van zekerheid dan lijdt het geen twijfel dat -door hun lange aanwezigheid- monumenten ankerpunten vormen die ons verbinden met ons verleden. De herkenning hiervan in ons straatbeeld geeft rust en zekerheid. Monumentale gebouwen hebben daarmee niet alleen een functioneel maar ook een psychologisch doel. Ook het werken of leven in een monumentaal gebouw geeft een gevoel van rust en zekerheid. Ondanks piepende trappen en ‘natuurlijke ventilatie’ zijn monumenten vrijwel nooit ‘sick-buildings’. Eerder het tegenovergestelde. Uit onderzoek blijkt dat monumenten vaak kwalificeren als ‘healing environments’.
Hiermee kom ik op het meest saillante kenmerk van monumenten. Hoe komt het eigenlijk dat wij monumenten fijn vinden? En hoe komt het dat, wanneer we monumenten beschrijven, we alleen een opsomming krijgen van architectonisch jargon? (Zie hiervoor ook het monumenten register) Hoe komt het dat monumentencommissies vaak vooral gericht zijn op het conserveren van monumenten als ware het opgezette museumstukken, zonder nieuw leven of nieuwe functies? En hoe komt het dat we geen woorden kunnen geven aan wat ons echt fascineert? Daar komt ons gemechaniseerde zelfbeeld om de hoek, waarin we schoonheid nauwelijks meer kunnen omschrijven of omvatten. We voelen nog wel dat we wijn uit een kristallen glas lekkerder vinden dan uit een plastic bekertje maar hoe dat komt kunnen we niet meer uitleggen… Het is immers dezelfde wijn? Dat staat wetenschappelijk vast.
Ik geloof heel erg in de toekomst van het verleden. Ik zie om me heen dat mensen langzaam hun besef van duurzaamheid bijstellen. Rust zoeken in de chaos, luisteren naar hun gevoel en de waarde van aandacht en ambacht terugvinden. Aandacht die in de stenen zit, die in het hout zit, in ornamenten, in glas en die je voelt als je daarmee omringd wordt. Een monumentaal gebouw leeft en maakt dat je je levend voelt. Zelf werk en woon ik in eeuwenoude gebouwen. Gebouwen die mij omarmen als een warme deken. En nee, ik heb geen zonnepanelen.
Machiel van der Plas
Directeur HERMON Heritage
(Deze column is eerder gepubliceerd op Archicomm)
15 december 2020 -